ARTKritikë & EstetikëE VËRTETA, E MIRA DHE E BUKURA Nga...

E VËRTETA, E MIRA DHE E BUKURA Nga Roger Scruton

-

Iluminizmi, me të cilin nënkuptoj atë masë të madhe të
mendimit dhe ideve, të fillim shekullit të XVII-të dhe që vazhdoi deri në
fillim të shekullit të XIX-të, këtë periudhë në historinë tonë intelektuale,
solli me vete, siç jam i sigurtë që ju e dini tashmë, një humbje të rëndësisë
së ‘ankorimit fetar’ në jetën e përditshme. Ndoshta, në këtë pjesë të botës,
kjo humbje mund të mos jetë ndjerë edhe aq shumë. Sepse në këtë pjesë të botës,
në atë kohë, nuk jetonte askush. Por paraardhësit tuaj, diku rrugës për këtu
humbën, me shumë mundësi një pjesë të kësaj lëvizje të madhe idesh, që filloi
në Evropë dhe që pranuan se botëkuptimi shkencor, e cila kishte paraprirë me
Njutonin, përbënte një farë kërcënimi ndaj besimit fetar naiv. Midis njerëzve
të arsimuar (veçanërisht në Francë dhe në Britani, dhe në Gjermani gjithashtu)
kishte një përpjekje për të gjetur një burim kundërshtues të kuptimit të fesë –
për të gjetur atë forcë kundërshtuese të kuptimit tek arti, sepse për arsye të
ndryshme, arti i prekte njerëzit, duke qenë se, ai kishte një status të
ndryshëm nga shkenca. Ndërsa, vet shkenca përbënte kërcënim për fenë. Dhe kjo
është e vërtetë, sepse shkenca minonte shpjegimet e vjetra të gjërave, ku Zoti
zinte një vend kaq të rëndësishëm. Por arti dukej sikur përfaqësonte një mënyrë
të ndryshme të të parit të botës nga shkenca, një mënyrë e cila ruante misterin
e gjërave dhe nuk e zhbënte vet misterin si të tillë dhe, duke qenë se, misteri
ishte kaq i rëndësishëm, përse të mos ktheheshim nga arti si një burim kuptimi
ndaj gjërave? Kështu, papritur arti u kthye në një sipërmarrje të spikatur
njerëzore, dhe me të lindi edhe lënda e estetikës – ku estetika është filozofia
e artit dhe e së bukurës. Këtu, do të përmend tre figura të rëndësishme:
Shaftesbury, Baumgarten, dhe Kant.

Shaftesbury ishte një filozof anglez, Kont i
Shaftesbury-t, i cili ka qenë nxënës i John Locke (i cili ka shkruar ese me
mjaft ndikim rreth rolit të së bukurës në formimin e shpirtit njerëzor). Ai
ishte një edukator dhe dikush që ndjente se ishte detyra e tij të tërhiqte
vëmendjen e bashkëkohësve të tij, ndaj kompleksitetit të jetës njerëzore dhe
ndaj ngushëllimit që ne gjejmë në jetën njerëzore, ku e bukura është njëra prej
tyre. Ai ka qenë më mjaft ndikim, megjithëse teoritë e tij janë pak a shumë të
shpërndara kudo.

 

Baumgarten ishte njeriu që shpiku fjalën ‘estetikë’, si
një emër për një displinë. Ai shkroi një libër të titulluar ‘Estetika’ që ishe
mbi artin e poezisë. Fjala origjinale është një fjalë greke, siç jam i sigurt
që shumë prej jush e dinë, për t’iu referuar ndjenjave. Thelbi i këtij libri,
Estetika, ishte që poezia komunikon të vërteta rreth gjendjes sonë, por që i
komunikon ato jo nëpërmjet mendimeve abstrakte, por nëpërmjet ndjenjave
konkrete. Rrjedhimisht, ajo është një lloj i ndryshëm i së vërtetës, dhe ai ka
rol dhe vlera të ndryshme në jetët tona. Ai filloi të gjithë sipërmarrjen për
të dalluar mënyrën artistike të të parit të botës nga mendjet e lexuara dhe me
shumë mundësi edhe në një mënyrë shkencore.

 

Dhe Kant-i, i cili ishte shumë i ndikuar nga Baumgarten, e
mori këtë temë dhe shkroi veprën e parë sistematike të estetikës.

 

Kështu, këta mendimtarë të mëdhenj ngritën pyetjen:

 

Çfarë mësojmë ne nga arti? 

 

Dhe, a është një lloj e vërtete ajo që ne mësojmë nga arti, një e vërtetë që
ne, ndoshta, nuk mund ta mësonim nga ndonjë aktivitet tjetër njerëzor?

 

Si për ta filluar, arti nuk është vetëm një gjë. Ne kemi
art abstrakt dhe art përfaqësues. Arti abstrakt, është si muzika ose si piktura
abstrakte, ose si skulptura abstrakte. Në fakt, ajo nuk është se ka një
tematikë. Dhe kjo është e gjithë çështja. Ajo duhet të vlerësohet për atë që
është në vetvete, nga harmonia e linjave dhe e figurave, për mënyrën se si
gjërat ekuilibrohen kundrejt njëra-tjetrës. Supozohet se, ai tërheq vëmendje
thjesht për hirin e vet dhe jo për tematikën që mund të përfaqësojë. Dhe kjo e
bën disi të vështirë për të thënë me saktësi se çfarë është ajo që ne mësojmë
nga arti.

 

Dhe pastaj, sigurisht, po lidhur me letërsinë artistike?

 

Fusha e artit, përfshin gjëra të tilla si tregimet,
dramat, filmin dhe poezinë, të cilat që të gjitha janë rreth botës në një farë
mënyre, por ato nuk ju japin të vërteta të sakta për të. Ato janë për botë të trilluara,
dhe kërkohet përpjekje përfytyruese, si për të krijuar një histori, gjithashtu
edhe për ta vlerësuar atë. Kur ju lexoni një roman të madh si ‘Ema’ e Jane
Austen-it, ajo nuk ka të bëjë me zbulimin e dikujt që quhet Emma Ëoodhouse.
Sepse ju e dini që, një person i tillë nuk ekziston në botën reale. Megjithatë,
ju e dini se në krijimin e kësaj historie, Jane Austen-i ka futur një pjesë të
saj dhe një pjesë të vëzhgimeve të saj të thella mbi gjendjen njerëzore. Por
aty nuk ka të vërteta të sakta rreth jetës së një personi në veçanti.

 

Kështu, çfarë lloj të vertëtash janë ato? 

Apo, a ka ndonjë lloj tjetër të vërtete?

 

Kështu, ky është një nga problemet me të cilat ndeshemi në
këtë fushë. Pastaj kemi problemin e rolit të përvojës. Nëse lexoni një poezi,
ose nëse recitoni një poezi, ju e dini që ajo që ka rëndësi është melodia e
asaj poezie, struktura, mënyra se si shpalosen vargjet, forma, por jo se çfarë
ajo thotë me saktësi fjalë për fjalë – ose, të paktën, jo çfarë thotë ajo
saktësisht kur shkëputet nga ajo formë (nga poezia). Ajo nuk është si teksti i
një libri. Nëse ju jeni kurioz mbi fizikën bërthamore, ju do zgjidhni një libër
mbi fizikën bërthamore, do e lexoni atë dhe pasi ta keni absorbuar, duke qenë
studentë vigjilentë, ju ruani në kujtesën tuaj atë pjesë që ju intereson, dhe
më pas, e rivendosni atë mbrapsht në raft. Dhe mbetet me kaq. Kjo është hera e
fundit që ju e shikoni atë, sepse ju keni nxjerrë prej tij informacionin që ju
nevojitej.

 

Por kjo nuk është e njëjta mënyrë se si njerëzit i
vlerësojnë poezitë, apo jo?

 

Nuk është se, njerëzit shkëpusin prej saj informacionin
dhe më pas nuk i rikthehen asaj kurrë. Në të kundërt, një poezi e mirë është
ajo që njeriu fiton, apo merr nga përsëritja e saj, madje edhe kur ju e dini
atë përmendësh, madje edhe kur ajo thotë diçka që është ekstremisht e lehtë.
Edhe nëse poezia paraqet një ‘prekje’ të lehtë ndaj realiteteve të kësaj bote,
si për shembull, një poezi nga Robert Frost. Ajo nuk thotë shumë, por forma,
rima, dhe mënyra sipas së cilës ajo paraqitet, duket sikur prek diçka thellë,
brenda nesh, dhe nëse kërkoni përsëritjen e përvojës, ju do t’i riktheheni
rileximit të saj.

 

Një mendim, atëherë, është se ne, në fakt, ne nuk shkojmë
tek arti për informacion. Përmbjatja e informacionin në art nuk është gjëja
parësore, por përvoja e saj. Por, sigurisht, jo të gjitha të vërtetat janë
informacion.

 

Ne kemi shumë ide të ndryshme mbi të vërtetëtn. Krishti ka
thënë, ‘Unë jam rruga, e vërteta dhe jeta.’ Ai nuk nënkuptonte të ‘vërtetën’ në
atë kuptim siç e përdorin këtë fjalë shkencëtarët – por që ai është deri diku
përfaqësimi i vërtetë i botës. Me këtë, ai nënkuptonte diçka më të thellë. Ai
nënkuptonte se, ju mund të kishit besim tek ai; dhe duke besuar tek ai, ju do
të shikoni edhe diçka nga vetvetja juaj, se sa larg mund të shkoni në çdolloj
drejtimi dhe me çfarë shprese. Kështu, ky lloj përdorimi i idesë së të
vërtetës, i cili sjell me vete edhe nocionin e besimit, është diçka më e
rëndësishme për të marrë në konsideratë artin, sepse këtu ne gjejmë mbështetje
në personin që ne besojmë. Dhe, po kështu, është edhe me artin.

 

Në shumë vepra arti, ne kemi ndjesinë sikur jemi në
praninë e një shpirti të vërtetë. Sigurisht që, këtë e ndjejnë shumë njerëz,
rreth veprave të Beethoven-it, i cili e ka përshkruar pjesën e tij ‘Missa
Solemnis’, në hyrjen e saj, si ‘nga zemra…për zemrën.’ Ajo që ai nënkuptonte
me këtë ishte se, ajo ishte diçka absolute, një shpërthim i sinqertë i asaj që
ai ndjente, dhe ai priste që audienca të përfshihej në të me të njëjtin shpirt,
duke besuar që, ai do të ishte mbrojtësi i emocioneve të tyre për atë përvojë
njëorëshe që ai po ofronte. Kjo lloj ideje të së vërtetës është shumë e
ndryshme nga ideja shkencore, por ajo ende mbetet një ide e së vërtetës.

 

Tani, kjo na çon tek temat e dëshirës dhe të kënaqësisë,
që janë tema shumë të gjera. Dua të them që, unë po flas këtu, si një filozof
profesionist dhe e di që shumë njerëz në këtë audiencë studiojnë për lëndë të
tjera dhe ju thjesht jeni kurioz rreth botës intelektuale, dhe që nuk jeni të
mësuar të mendoni në këtë mënyrë abstrakte, filozofike, kështu që, kërkoj
ndjesë por shpresoj që t’ju frymëzojë që të ecni përpara dhe ta ndiqni këtë
çështje edhe më tej.

 

Kështu, ka një lidhje ndërmjet të dëshiruarit të diçkaje
dhe ndjenjës së kënaqësisë pasi e kemi arritur atë. Nëse e doni me të vëretë
një gotë ujë, më pas, pasi e kemi marrë gotën dhe e pini atë, ju ndjeni kënqësi
nga pirja e tij, kënaqësia e plotësimit të një dëshire. Por kjo nuk është një
lidhje e lehtë, sepse ne e dimë që shumë gjëra që ne dëshirojmë, nuk na japin
kënaqësi në çastin kur i bëjmë ato tonat; pra kur i arrijmë. Dhe kjo është një
nga pjesët më të rëndësishme të edukimit moral: të njohësh dallimin ndërmjet
atyre gjërave që ju dëshironi dhe që mendoni se do t’ju japin kënaqësi pasi t’i
keni arritur ato, dhe ato gjëra që ju dëshironi, të cilat, kur ju i shijoni, ju
vjen që t’i largoni me neveri. Nuk do të shkoj më thellë mbi këtë çështje, por
sigurisht që, ju mund të mendoni se, ndoshta, arti ka diçka të bëje me këtë gjithashtu.
Ndoshta, ai mund të na mësojë paraprakisht rreth gjërave që ne nuk do t’i
gëzojmë apo shijojmë dot pasi ti kemi ato në zotërimin tonë.

 

Ka shumë lloje kënaqësish.

 

Ka kënaqësi të pastër shqisore. Ju zhyteni në një vaskë të
nxehtë në fund të ditës. Kjo është një kënaqësi e shqisave, ndërsa ngrohtësia
shpërndahet në të gjithë trupin tuaj. Ajo nuk ju tregon asgjë rreth botës. Ajo
nuk mbështetet në asnjë lloj të menduari, por kjo është ajo lloj kënsaqësie që
e kanë edhe kafshët.

 

Por, ne kemi edhe kënaqësitë intelektuale – kënaqësia që
kemi si pasojë e të menduarit mbi gjërat. Kënaqësia nga leximi i një libri, nuk
është një kënaqësi shqisore, apo jo? Ajo është një kënaqësi e mendjes,
kënaqësia e ndjekjes së një argumenti, e luajtjes me fjalët dhe, kështu me
rradhë.

 

Dhe pastaj, kemi atë që unë e quaj kënaqësi ‘të qëllimtë’.
Fjala ‘e qëllimtë’ do të thotë e drejtuarpër nga jashtë për nga bota, siç është
kënaqësia që ndjeni kur dikush ju dhuron diçka, ose kënaqësia që ndjeni kur
shkoni të takoni fëmijën tuaj në një garë me njëqind metra (ose në gara me
vrapim të gjatë ose çfarëdolloj gjëje tjetër) dhe ju e shikoni në fushë dhe –
ja ku është! Ai ia ka dalë. Ai e ka fituar çmimin e parë! Dhe kjo është një
kënaqësi mbi diçka. Dhe kur ju ndjeni një kënaqësi mbi diçka, kjo do të thotë
se, ju mund të bëni edhe ndonjë gabim po ashtu. Gara ishte në krahun tjetër të
fushës, dhe dukej ekzaktësisht sikur djali juaj kishte fituar. Por, më vonë ju
zbuloni se çmimin e parë e ka fituar dikush tjetër dhe jo djali juaj. Kështu, a
ishte e vëretët kënaqësia juaj, apo jo? Në një farë kuptimi, ajo ishte e
vërtetë, por ajo ishte gjithashtu edhe një gabim. Kështu, ajo është një
kënaqësi e gabuar, dhe ky është një fakt shumë interesant.

 

Kështu, kënsaqësitë mund të jenë për diçka. Unë mund të
ndjej kënaqësi duke parë një skenë të bukur nga dritarja ime. Unë mund të
ndjejë kënaqësi nga triumfi i djalit tim në vrapimin e gjatë dhe kështu me
rradhë.

 

Kënaqësia estetike është kënaqësia që marrim nga diçka.
Nuk është e njëjtë me kënaqësitë që marrim nga shijimi. Kur ju hani një
akullore me luleshtrydhe dhe merrni kanaqësi nga kjo gjë, ajo ka një shije të
këndshme në gojë. Kur shikoni një pikturë të thellë dhe prekeni nga ajo që
shikoni, ajo nuk është një ndjenjë e këndshme, apo jo? Kjo nuk është një
kënaqësi shqisore. Ju kënaqeni me këtë gjënë që po shikoni, dhe kënaqësia që
ajo ju fal. Ndoshta, kënaqëni edhe nga çfarë komunikon ajo, por kjo është
tërësisht e ndryshme nga kënaqësia shqisore.

 

Rrjedhimisht, këtu kemi një pyetje, që duhet ta bëjmë:

 

Cila është lidhja ndërmjet shijes në ushqim dhe në pije,
dhe shijes në muzikë dhe në pikturë?

 

Ato nuk janë fare të ngjashme. Juve ju pëlqejnë
luleshtrydhet dhe mua më pëlqen boronica. Në rregull. Nuk është se ka ndonjë mosmarrëveshje
ndërmjet nesh, thjesht kemi shije të ndryshme. Por juve ju pëlqen Beethoven-i
dhe mua më pëlqen ‘Heavy Metal’. Kjo është diçka si një lloj mosmarrëveshje,
veçanërisht kur ju vazhdoni dhe thoni, ‘Fakti që ty të pëlqen ‘heavy metal’
është shenjë e një lloj degjenerimi të shpritit tënd.’ Më pas, fillojmë të
argumentojmë mbi këtë. Mund të mos jemi në gjendje që ta zgjidhim atë, por
fakti është se, në çështjet artisitike dhe në gjykimin estetik, ne
argumentojmë, pra debatojmë, dhe argumentet janë shumë të rëndësishme për ne.
Mbase ju mund të mos e mendoni këtë, sepse mbase nuk ju intereson Beethoven-i
apo ‘heavy metal’, por do të ketë gjithmonë fusha për të cilat ju mund të jeni
të interesuar. Le të themi që, ju jetoni në një qytezë të vogël, që ka shtëpi
dhe rrugë të bukura, dhe kjo ju kënaq me të vërtetë. Lagjia juaj është
magjepsëse dhe deri diku ngushëlluese për shkak të rregullsisë së saj. Pastaj
dikush ndërton një rrokaqiell të stërmadh me tulla në ngjyrë portokalli të
ndezur. Ju mblidheni bashkë me komshinjtë për të bërë fushatë kundër kësaj.
Këtu do të kemi argumente mbi atë se, kush ka të drejtë dhe kush e ka gabim.
Dhe këto argumente kanë një rëndësi të jashtëzakonshme për njerëzit. Duke parë
lëmshin arkitekturor ndërmjet ‘Salt Lake City’ dhe Provo-s, supozoj se,
amerikanët nuk mendojnë për këtë aq shumë sa do të duhej. Por, në krahun
tjetër, çdo njeri që ka qenë në Evropë, do të kuptojnë se atje, njerëzit
mendojnë për këto gjëra dhe argumentojnë mbi to gjatë gjithë kohës. Dhe, si
rezultat, të gjithë turistët e ndjeshëm nuk i kalojnë pushimet këtu (në
Amerikë), por në Evropë. Gjithsesi, kjo është një çështje tjetër.

 

Pyetja e madhe është:

 

Cila është vlera e kësaj lloj kënaqësie? 

 

Cila është vlera e kënaqësisë që ne marrim nga veprat e artit dhe nga objektet
estetike?

A mund të jenë ato instrumente të së vërtetës?

 

Është shumë interesante që, ne ndjejmë kënaqësi duke parë
vepra arti, madje edhe kur këto vepra arti janë trishtuese apo madje edhe
tragjike. Ne ndjejmë kënaqësi nga një histori e trishtë, sepse historia i jep
një fare vlere trishtimit. Një film që ju bën të qani, mund të paraqesë një
tërheqje të jashtëzakonshme për ne. Mund të duket sikur ajo nuk iu ka hyrë në
punë, nëse nuk keni qarë pak gjatë rrjedhës së saj.

Trishtimi është pjesë e asaj që na është premtuar.

Është pjesë e marrëveshjes së jetës.

 

Dhe megjithatë, ai nuk është një trishtim real, sepse
askush nuk i nënshtrohet asaj vullnetarisht. Por ajo është diçka e tillë si një
trishtim i vendosur në kornizë. Historia vendoset në një kornizë dhe ajo
paraqitet në një mënyrë të tillë që të mos mund t’ju lëndojë në një mënyrë që,
për shembull, do të ndodhte në rastin e vdekjes së dikujt që ju doni dhe që kjo
do t’ju lëndonte me të vërtetë shumë.

 

Ky lloj konrizimi i emocioneve tona duket sikur është një
nga ato gjëra që veprat e artit bëjnë për ne, apo jo? Në këtë mënyre duket
sikur ne pajtohemi me trishtimin në jetën njerëzore, pjesërisht sepse ne mund
ta paraqesim atë në një mënyrë më kuptimplotë, të kornizuar dhe të izoluar.

 

Kënaqësisë, ne i themi gjithmonë ‘Eja përsëri,’, por
dijeve, ne i themi, ‘Faleminderit.’ Sepse në çastin që ju e keni fituar
njohurinë, kaq është, e keni atë. Por me kenaqësinë, në çastin që e keni
provuar një herë, ju e doni atë sërish. Veçanërisht në rastin e veprave të
artit, e gjithë puna është tek përsëritja e kënaqësisë. Por, ndoshta kemi dije
edhe në përsëritje. Le të mendojmë mbi këtë për një çast. Megjithëse, në
fillim, dua të them diçka për artin dhe virtytin.

 

Cila është vlera morale e artit?

Çfarë lloj përmirësimi moral mund të gjenerojë arti tek
ne?

 

A ka ai ndonjë rol të veçantë në prezantimin e botës
morale dhe përmirësimin e vet angazhimit tonë në të?

 

Dukshëm, arti është një burim i shembujve moralë, por
veprat e artit nuk paraqesin vetëm shembullin. Ka shumë shembuj që na nxisin
për të nxjerrë prej tyre disa ide mbi se çfarë është sjellje të mirë dhe e keqe.
Dhe kjo, na vendos në një pozicion gjykimi. Këtu, unë përmend portretin e
Isabelle Archer të Henry James (që shpresoj që ju të rinj të mund ta lexoni, nëse
nuk e keni bërë këtë ende) tek libri i tij ‘Portret i një Zonje’, në të cilin Henry
James na paraqet një grua të mirë, por që është gjithashtu edhe naive dhe që shfrytëzohet
nga një burrë dinak dhe i ligë. James nuk i gjykon vet këto personazhe. Por, ai
na vendos ne, në një pozitë të tillë që të gjykojmë dhe që këtë gjykim ta bëjmë
përmes syve të saj – të Isabelle Archer. Gradualisht lexuesi fillon të kuptojë
situatën e saj, ndërsa këtë po e kupton edhe personazhi i vet Isabelle. Dhe ky,
është art i vërtetë. Heny James nuk thotë kurrë asgjë. Por, ai na bën ne të mendojmë
mbi këtë. Dhe kjo gjë, a mund të ketë një lloj vlere morale të veçantë, apo jo?
Në vend që thjesht t’ju thotë se, çfarë të mendoni, moralisht, ai na e lë neve
në dorë që ta mendojmë këtë si një lloj rruge edukimi mbi ato emocione që ajo zgjon
tek ne. Kjo e bën atë që të duket disi bindëse për një trillim dhe për artin përfaqësues,
por për sa i takon artit abstrakt?

 

Njerëzit mendojnë se, arti abstrakt – arti që nuk ka përmbajtje
përfaqësuese – gjithashtu mund të ketë një lloj vlere morale. Kjo është ajo që
po thoshte Beethoven-i rreth Missa Solemnis-it të tij – dhe ajo që thonë shumë
njerëz rreth muzikës në përgjithësi – që muzika na shpalos diçka rreth
emocioneve tona, duke na bërë që të ndjehemi të dorës së dytë, dhe të na
shpalosur se çfarë janë këto emocione që na përshkojnë. Edhe aty kemi një lloj
edukimi emocional, që kryhet përmes muzikës gjithashtu. Por, pastaj kemi
probleme të vërteta dhe kjo është diçka shumë e vështirë për të folur.

 

Çfarë ndodh kur një vepër arti, na paraqet një ves, një
sjellje të keqe, por që estetikisht paraqitet në një mënyrë të tillë, duke e bërë
këtë sjellje të keqe, tërheqëse?

Këtu, unë marr shembullin e Salome-së. Këtu, qëndron
problemi, siç mund ta kujtoni, të Salome-së, historia e vajzës së Herodias-it,
e cila kërceu përpara mbretit. Ajo lakmonte kokën e Baptistit John (ndoshta
sepse e ëma e ia kish futur këtë në mendje), dhe më në fund, ajo e bindi
mbretin që t’ia japë asaj. Me fjalë të tjera, ajo e kishte bindur mbretin që të
vriste profetin, që deri në atë çast ai kishte ngurruar për ta bërë këtë gjë.
Më pas, kjo histori u shkrua si dramë nga Oscar ëilde, një dramë mjaft e zgjuar
dhe ‘u vesh’ me muzikë nga Richard Strauss. Muzika e tij, është plot me epshe tronditësëse,
por është shumë e bukur dhe joshëse. Kjo lloj muzike, na vendos ne në krahë të Salome-së.
Ne ndjejmë se ajo është e rrëmbyer nga një emocion me të cilin nuk përballet
dot. Ajo duhet ta përmbushë këtë emocion, por siç paraqitet nga Strauss-i dhe
Oscar Ëilde, Salome shkon tek koka e prerë në tabaka e Baptistit dhe e puth atë.

 

Ja se çfarë pamjesh do të shikoni sot në produksionet
moderne te operave. Produksionet moderne të operave, janë të dizenjuara që të tregohen
veçanërisht fyese ndaj anëtarëve të Kishës Mormone, kështu që, mos u shqetësoni.
Zakonisht, ato janë shumë më keq sesa kaq, por këtu Salome, pasi ka kënduar arian
e saj të pabesueshme e një ekstazie sensuale mbi kokën e ofruar të Baptistit
John, duke e kapur dhe duke e puthur atë në këtë mënyrë të papranueshme.

 

Këtu, shumë njerëz do të ndjenin se kjo gjë ka shkuar pak
si shumë larg, dhe ndoshta njerëzit mendojnë pikërisht këtë. Kjo opera ka hasur
në vështirësi në vitet e para të jetës së vet, por tani ajo është pjesë e repertorit.

 

Dhe megjithatë, duket sikur merr një lloj kënaqësie të
kobshme në një sjellje perverse, por të ngritur në piedestalin e artit, dhe
muzika duket sikur e merr këtë sjellje dhe e vendos atë nnë një dritë magjepsëse,
sepse muzika ju tërheq pas saj gjatë gjithë kohës. Gjëra të ngjashme do të
gjeni edhe në vepra të tjera arti, të mes dhe fund shekullit të XIX-të, një art
që e shpëton të keqen, duke e bërë atë që të duket e bukur.

 

‘Lulet e së keqes’ të Bodlerit, janë një shembull shumë i
mirë i kësaj. Ai merr ekseset (tepritë) dhe degjenerimet e jetës, në një qytet
modern dhe, kërkon kuptimin e fshehur të tyre. Dhe ai e bën këtë nëpërmjet një
shëmbëlltyre pabesueshmërisht të fuqishme dhe nëpërmjet formave të vargjeve të
bukura, që e bëjnë atë të duket sikur mbart një kuptim shpirtëror pas gjithë kësaj
që shërben si shpërblim. Shpirtërorja na shpaloset, edhe pse ajo që përshkurhet
e mohon mundësinë e shpirtërores. Është sikur duke i mohuar gjërat në mënyrën e
duhur, ne mund t’i afirmojmë ato. Dhe mendoj se, kjo është ajo që ka menduar
edhe vet Bodleri dhe shpesh njerëzit e kanë përshkruar atë si një një poet të
krishterë, ekzaktësisht për këtë: ai shpëton nga zemra e korrupsionit dhe e dëshpërimit,
atë embrion të vogël, të pastëritisë shpirtërore, që shtrihet në shëmbëlltyrën
e vargut të tij dhe që ne e marrim me vete, duke e lënë që ajo të rritet brenda
nesh. Nuk e di nëse kjo është e vërtetë, por ai është një mendim interesant.  

 

Tek Shekspiri, sigurisht, ka shumë ligësi – personazhi i
ligë i Jago-s tek Otello, për shembull, dhe gjithashtu tek Makbethi, i cili është
një njeri i ligë vetdyshues. Por ajo është e qartë. Shekspiri nuk pret që ne të
marrim anën e tyre në asnjë rast. Ai nuk bën atë që Saolome ushtron tek ju,
megjithëse ne gjejmë një fare simpatie për persnazhin e Makbeth-it.

 

Dhe satani i Milton-it tek ‘Parajsa e humbur’ është një
shembull tjetër shumë i rëndësishëm i një personazhi të ligë, që portretizohet
aq shumë nga vargu aq i fuqishëm, saqë ne nuk mund të mos jemi në krahun e tij.
Krenaria e tij e plagosur, është diçka me të cilën ne identifikohemi menjëherë
dhe kuptojmë që aty ka një lloj fisnikërie. Kjo është ajo që bëjnë vargjet. A është
ky varg i pavdekshëm, rrjedhimisht, që ju vendos ju në krahë të Satanit
(djallit)?

 

Blake, në ilustrimet e tij mbi ‘Parajsën e humbur’, duket
se, mendon pikërisht këtë.

 

Kemi Dimitri-n, tek ‘Vëllezërit Karamazov’ të
Dostojevskit. Çfarë mendojmë ne për të? A është ai thjesht i hutuar, apo sërish,
ne po sillemi në botën e një personazhi, i cili është i paaftë që të bëjë gjykime
morale për vetveten? Ndoshta, a mos jeni ne, gjithashtu, të konfuzuar rreth
faktit nëse mund ti bëjmë apo jo ne vet këto gjykime morale? Kështu, një nga çështjet
që ngrihet këtu është:

 

Cili është dallimi ndërmjet artit moral dhe moralizimit të
artit?

 

Këtu, kemi një pjesë të artit revolucionar rus, nga
revolucioni i vitit 1917-të, i cili  manifeston
moralizim. Ajo po ju thotë se, dukshëm, këta njerëz janë të keqtrajtuar. Edhe,
po pastaj? A thotë ajo, ndonjë gjë, që të na ndihmojë që ta kuptojmë më tej këtë
keqtrajtim, apo të marrim një qëndrim të ndryshëm ndaj saj, apo mos është vallë
si një tjetër përrallë morale, thjesht ilustrimi i diçkaje? Shumë njerëz ndjenë
se, arti nuk duhet të moralizojë në mënyrë kaq të drejtëpërdrejtë sepse është shumë
shabllon. Ajo duhet të jetë më shumë e ngjashme me Henry James tek ‘Portreti i
një Zonje’, duke na e lënë ne në dorë moralizimin, në vend që këtë gjë ta bëjë
ai vetë. Mund të jetë edhe kështu,  por
le të vazhdojmë më tej.

 

Tani do t’ju flas pak për të bukurën.

 

Deri tani, kam thënë disa gjëra mbi lidhjen e artit me të
vërtetën dhe me të mirën. Në të dyja rastet, kjo është diçka jashtëzakonisht e
komplikuar. Duket sikur, këtu nuk ka asgjë që të jetë aq e lehtë për t’u
shprehur. Po përsa i takon së bukurës?

 

Kemi një zakon, që u shfaq veçanërisht në fund të
shekullit të XiX-të,  lidhur me njerëz si
Oscar Wilde i cili, për herë të parë, vendosi vlerat estetike në vend të parë, duke
thënë se, këto janë gjërat që kanë rëndësi. Wilde ka thënë, ‘Në çështjet e një
rëndësie të madhe, stili, dhe jo sinqeriteti, është më thelbësorja.’ Ai e jetoi
jetën e tij, ose të paktën pretendoi se e jetoi atë, sikur këto të ishin
parimet e tij udhëheqëse: të ishte elegant dhe qetësues për syrin dhe që të
injoronte të gjitha ato vlerat e vjetra morale me të cilat ndeshej. Por ai nuk
mendonte të njëjtën gjë për veprat e tij të artit. Por që të vendosësh në
fillim vlerat estetike, është ose mund të jetë një lloj imoralizimi. Osmund, që
është bashkëshorti i Isabella Archer-it, tek ‘Portreti i një Zonje’. Është
dikush që i vendos me të vërtetë në rradhë të parë vlerat estetike dhe që ndjen
kënaqësi, gëzim nga koleksionimi i gjërave të bukura dhe që jeton në këtë mënyrë
estetike jetën e tij, e bën atë që për shkak të këtij stili jete të ketë nevoja
të mëdha financiare. Ai ka nevojë për para, dhe ajo (Isabella) ka para, kështu
që, ai martohet me të në mënyrë që të marrë në zotërim këto para, dhe
gjithashtu për t’a koleksionuar edhe atë po ashtu. Sepse edhe ajo e bukur
ishte, kështu që, ai s koleksionon atë si një objekt të bukur, por që nuk e dashuron.
Oscar Wilde ka paraqitur një variant me të vrazhdë të së njëjtës ide në
personashin e Lordit Henry Wotton tek libri i tij ‘Portreti i Dorian Gray’.

 

Këtu kemi dy anë të përvojës estetike.

Anën e shijimit dhe anën e eksplorimit.

 

Shijimi i një vepre të bukur arti, ose të një vepre
sublime arti në muzikë, është diçka që mund ta bëjmë pa eksploruar dosmodoshmërish
në thellësi të zemrës njerëzore, edhe pse vepra e artit mund t’i prekë ata në
nivel personal. Dhe ndoshta ky lloj estetitizmi nënkupton të harrosh dimensionit
konjitiv (njohës) të kënaqësive estetike dhe të kuptosh që ato nuk janë vetëm kënaqësi
ndijimore. Ao nuk janë thjesht kënaqësi në një mënyrë siç i përjetojmë ne gjërat.
Ato janë të drejtuara, gjithashtu kundrejt një vizioni të botës.

 

Kështu që secili nga ato qëllime për të cilat ju kam folur
– e vërteta, e mira dhee bukura – janë të rëndësishme, sepse ne përqëndrohemi
pikërisht tek këto cilësi, oor duket sikur ato e reduktojnë artin në vetvete në
një mënyrë të papërshtatshme. Duket sikur, ato e lënë jashtë dimesionin
estetik. Vetëm kur janë të kombinuara në unitet këto vlera – lloj i së vërtetës
dhe lloji i së mirës, shenja e së cilave është bukuria – që ato shërbejnë si përcaktuese
të rrugës së artit.

 

Kështu, nëse e bukura është mënyra në të cilën na
paraqitet e vërteta, mënyra sipas së cilës e mira vjen tek ju përmes vetëdijes,
atëherë ne kemi diçka të tillë si një vlerësim të vlerës së artit.

 

Këtu kemi edhe një çështje që lidhet me kuptimin dhe formën.

 

Kuptimi i një vepre arti – dhe kjo na çon që nga koha e
Baumgarten-it – shtrihet në formën dhe nuk mund të shkëputet prej saj. Nëse do
të përpiqeni që të përktheni një poezi në prozë të drejtë, të thuash kuptimin e
saj, dhe t’i japësh asaj ekuivalentin e tij në një gjuhë të thjeshtë, atëherë
ai do ta humbasë kuptimin. Kështu që, kuptimi i një poezie nuk është vetëm ajo
që thotë poezia; ajo shtrihet gjithashtu, në formën dhe kjo është e pandashme
prej saj.  

 

Kjo është paska si feja dhe zbulimi i së vërtetës. Në
shumicën e gjërave fetare, ne kemi një premtim të një mënyre tjetër të të parit
të botës, ajo që ne mund ta qujamë perspektiva e syrit të Zotit. Nuk kemi vetëm
të bëjmë me ekzistencën e këtyre doktrinave teologjike, të tilla si; ekziston
Zot, Krishti është i biri i Zotit, etj., megjithëse, këto janë të rëndësishme për
fenë e krishterë. E vërteta na zbulohet gjithashtu, kur ne meditojmë për këto
gjëra, dhe papritur e shikojmë botën në një mënyrë tjetër, sikur të ishte sipas
perspektivës së Zotit. Ndoshta, në këto rrethana, forma e gjuhës në të cilën ju
po studioni në një tekst të shenjtë, për shembull, është shumë e rëndësishme,
po aq shumë saç është në poezi. Kjo është arsyeja përse janë ruajtur ato tekste
të mëdha, jo vetëm për atë që thonë, por për mënyrën se si e thonë atë.

 

Dhe përsëri, në fe, ashtu si në art, përsëritja është shumë
e rëndësishme. Ju e përsërisni shërbesën çdo javë. Ju e thoni lutjen e Zotit çdo
ditë. Nëse dikush do t’ju thoshte, ‘Çfarë humbje kohe. Ti e ke thënë një herë.
Përse ta bësh përsëri? Ju e dini kuptimin e saj. Ju i dini fjalët. Dhe se për çfarë
bën fjalë ajo?’ Por ju e dini që lutja nuk është për këtë. Lutja ka të bëjë me
vendosjen tuaj sërish në lidhje me Zotin, nga e cila rrëshqisni në mënyrë të
vazhdueshme. Rrjedhimisht, kjo gjë kërkon përsëritje. Dhe ka disa të vërteta për
të cilat duhet të bëjmë prova nëse do të duhet që t’i zotërojmë ato dhe në mënyrë
se si duhet të ndjehemi me saktësi lidhur me botën rreth nesh dhe se si të
ndjehemi lidhur me diçka. Mund t’ju duket sikur e dini në një çast, por ju e
humbisni atë në çastin tjetër. Dhe të kuptuarit e fjalës së duhur ju ndihmon që
ta ripakni atë. Kjo ide e së vërtetës së zbuluar që vjen tek ju nëpërmjet përsëritjes
(si në një lutje) është pak a shumë si një përvojë estetike siç e kam përshktuar
tashmë. Mbase ajo ju ofron një variant më laik të së vërtetës së zbuluar.

 

Kjo është ajo që kanë menduar njerëz si Nietzsche dhe Wagner.
Ata shkuan më tej dhe menduan se, rrjedhimisht, arti mund të zëvendësonte fenë.
Dhe kjo është ajo në të cilën ne duhet të përkushtohemi. Ne kemi artin, siç thotë edhe Nietzsche, që të mos vdesim nga dëshpërimi.
Që kemi art ende atje, që na jep kuptim, edhe kur ne e kemi humbur besimin tek
jeta.

 

Së fundmi, disa mendime rreth vlerës së brendshme të
artit.

 

Poezia, drama dhe pikturat na parqesin botë imagjinare. Arti
përfaqësues na mundëson një hapje ndaj botës së imagjinatës, dhe ato që të
gjitha e shpëtojnë tematikën e tyre kyçe nga një ngjizje e pastër konceptuale e
rëndësisë së saj. Gjërat e portretizuara në art nuk portretizohen si gjëra të
dobishme. Por ato portretizohen si interesnate për vet hirin e tyre. Ato i
largohen instrumentalizimit të tyre. Dhe kjo është arsyeja përse çdo aluzion
vlen; imazhi është një distilim i gjësë së paraqitur. Edhe poezia bashkë me
pikturën, funksionojnë në të njëjtën mënyrë. Ja këtu kemi një peisazh nga Van
Gogh, që e njohin të gjithë, me shumë gjasa. Penelatat e mbrujnë peisazhin me
një vetëdije vëzhguese. Ato janë shenja të një qenie morale për të cilin kjo
nuk është një dicka, por një vizion.  Dhe
që të absorbosh këtë mesazh, ju e dini që ajo është një rrugë shumë e gjatë nga
mënyra se si duket një fushë më drithëra dhe ca gura në të vërtetë. Kjo nuk ka
si të duket në asnjë mënyrë si realiste, por deri diku ajo ka fuqinë nëse do të
ishte realiste sepse penelata e piktorit mbrujnë këtë peisazh me vet shpirtin e
tij. Duket sikur, imagjinata e piktorit e ka ripunuar gjënë që ai po pikturon,
kështu që, ajo nuk ka se si të jetë vetëm diçka. Kemi gjithashtu atë gjënë e
distiluar në vet vetëdijen e tij.  

 

Në imagjinatën tonë, ne mendojmë rreth gjëravë që mungojnë
ose që nuk ekzistojnë, por vetëdija e përfshirë është krijuesi i vet objektit të
tij, si në rastin e Van Gogh-ut. Imagjinata është diçka që ne mund ta drejtojmë.
Unë mund t’ju kërkoj që të imagjinoni disa gjëra. Unë mund të them, ‘imagjinoni
një fushë me drithëra.’ Ju nuk do të ishit në gjendje që ta imagjinonit atë njësoj
si Van Gogh. Dhe kjo është diçka mjaft interesante. Nëpërmjet veprave të
imagjinatës, ne i sjellim gjërat e largëta në një marëdhënie të afërt me njëra-tjetrën.
Këtë bëjmë ne edhe me poezinë. Ne jemi duke i afruar gjërat në lidhje me njëra-tjetrën.
Dhe me penelatat në pikturë në afrojmë një veprim njerëzor më afër në lidhje me
një peisazh.

 

Këto botë imagjinare që ne krijojmë mund të na trondisnin
sikur të ishin të vërteta, ose sikur të ishin fallco, dhe dua ta kontrastoj atë
pikturë të Van Gogh-ut me nje pikturë nga Thomas Kinkade. Kjo është një nga
variantet e tij mbi parajsën. Ai është një piktor i diskutueshëm, siç mund ta
dini. Van Gogh-u vdiq në varfëri. Kinkade vdiq duke lënë 53 milion dollarë dhe
vdiq nga të pirit e shumtë. Mendoj se 1 në 10 amerikanë, kanë një Kinkade sipër
oxhakut të tyre sepse ajo është diçka e lehtë. Për disa njerëz, kjo përfaqëson
vizionin e asaj se si duhet të jenë pikturat. Ajo është më besnike ndaj pamjes
së gjërave se sa si një Van Gogh, por këto kemi një pyetje. Cila është ajo
pyetje?

 

Ndoshta njerëzit mund të thonë që kemi një fallcifikim pas
pikturës. Nuk dua që të hedh një gjykim mbi të, por vetëm të them disa gjëra
mbi të.

 

Përse shumë njerëzve kjo pikturë u duket si fallco?

 

Në një kuptim, ajo është më e vërtëtë se pikturat e Van
Gogh-ut. Ajo qëndron më afër mënyrës se si duken gjërat në realitet. Por
fallcifikimi, nëse ai ekziston, është fallcifikimi i vëzhguesit sesa të të vëzhguarit.
Ajo paraqet një botë të paraqitur sipas vellos së një ndjenje vetëngushëlluese.
Të pakën kjo është ajo që do të thoshin kritikët në këtë rast. Ajo ju thotë se
ju jeni një njeri i mirë dhe se nuk do t’ju duhet të bëni përpjekje të mëtejshme.
Ndërsa, Van Gogh nuk jua thotë fare këtë
gjë. Ai po ju thotë se jeta është e vështirë, dhe që ju duhet të bëni përpjekje
madje edhe për ta parë këtë. Ajo ju thotë (në rastin e Kinkade) që nuk
duhet të bëhen përpjekje të mëtejshme dhe se kuptimi qëndron tek format dhe tek
ngjyrat e pikturës. Këto janë hije shkumësi të përhapura në peisazh si një sëmundje.
A është kjo e saktë? Po jua lë që ta mendoni vetë.

 

Kjo na çon sërisht tek paralelet ndërmjet artit dhe fesë. Feja
na ofron një të vërtetë, por që nuk është e drejtëpërdrejtë, e qartë, një e vërtëtë
fjalë për fjalë rreth mënyrës se si është jeta. Ne kemi nga të gjithë llojet e
historive tek të cilat besojmë, por ka një dimension shumë më të rëndësishëm ndaj
saj. Një e vërtëtë shpirtërore, na thotë se, si janë gjërat me të vërtetë për
ne dhe se cili është me të vërtetë pozicioni ynë në botën e marrëdhënieve dhe emocioneve
njerëzore.  

 

Tek feja, ne kuptojmë se s’mund të ketë dëmshpërblim nëpërmjet
pavërtetësisë, dhe e njëjta gjë duket se është e vërtetë edhe për artin. Arti,
gjithashtu, ka mënyrët e tij të paraqitjes së të vërtetave shpirtërore. Kjo
mund të shpjegojë trishtimin e paraqitur tek veprat e artit. Ato mund të shpjegojnë
tragjedi paralele. Në tragjedi, ne shkojmë në thellësi, dhe aty gjeni një lloj
shpëtimi. Megjithatë, ju mund të shpëtoheni vetëm nëse shkoni në këto thellësi.
Të shijosh trishtimin për hirin e vet, si sentiment dhe si ndjenjë zije, nuk do
t’ju ndihmojë, por të shkuarit deri në takimin e plotë me vdekshmërinë dhe se çfarë
do të thotë ai, si në një tragjedi të vërtetë, ndoshta aty ka njëfraë ndihme. Ndoshta,
ajo na çon me të vërtetë në një pikë ku ne mund të mësojmë dçka që kemi nevojë
që ta mësojmë, dhe që të mësojmë në zemrat dhe në emocionet tona, të mësojmë se
si të durojmë këto gjëra. Ndoshta, kjo është arsyeja përse ne vazhdojmë që të
shkojmë tek tragjeditë në mënyrë të përsëritur. Kështu, arti nuk do të jetë i
dobishëm për ne, nëse ai e humbet pamjen e asaj se çfarë jemi ne dhe se për çfarë
kemi nevojë.

 

Dhe ne e pranojmë se, ka dallim ndërmjet një emocioni të vërtetë
dhe atij fallco. Një emocion fallco shfaqet kur ‘Unë’ eklipson ‘Ti.’ Pjesa më e
madhe e dashurisë është për ‘ju’, për njeriun tjetër. Ndërsa, dashuria
sentimentale bën sikur të do ‘ty’, por, në fakt, ajo nuk ka të bëjë me ty, por
me ‘mua’ – me mua që ndiejë këtë gjënë e mrekullueshme dhe rrjedhimisht, duke bërë
në këtë rast dallimin tim moral. Këtë lloj sentimentaliteti ne e gjejmë edhe në
art, dhe gjithashtu ne gjejmë edhe art që e sfidon këtë lloj sentimentaliteti. Thomas
Kinkade është i gjithi për veten e tij, ai thotë, ‘Unë jam ky njeriu i dashur’,
ndërsa Van Gogh-u është i gjithë për ‘ju’, për ju që i shfaqeni atij, madje
edhe në një fushë me drithëra – sepse, sigurisht, atij i shfaqet Zoti.

 

Teksa i kthehem asaj që kam thënë rreth Henry James, mbani
mend që arti i vërtetë nuk gjykon; ajo hap botën për gjykim dhe na frymëzon ne
që ta bëjmë këtë gjykim, dhe jo ai vetë.

 

Burimi: https://www.youtube.com/watch?v=10PG8VZiZaQ

 

Përzgjodhi dhe përktheu ENKELEDA SUTI.

PËRGJIGJU

Ju lutemi shkruani komentin tuaj!
Ju lutem shkruani emrin tuaj këtu

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Të fundit

KOLEKSIONIZMI SI FENOMEN | Nga ARTAN SHABANI

KOLEKSIONIZMI SI FENOMEN Koleksionizmi i artit është një fenomen që daton me antikitetin greko-romak dhe me kalimin e kohës koleksionizmi...

Me trupin tend te mornicuar / Nga Joyce Mansour

E hapa koken tende Per te lexuar mendimet e tua I pertypa syte e tu Per te shijuar veshtrimin tend E piva gjakun...

Dua te fle krahe me krahe me ty, nga Joyce Mansour

Dua te fle krahe me krahe me ty Floket tone te gershetuar Sekset tona te bashkuara Me gojen tende per jastek Dua te...

Seria e re e pikturave nga Parlind Prelashi

Seria e re e pikturave nga Parlind Prelashi @p.prelashi #art #artist #love #drawing #photography #artwork #instagood #photooftheday...

Podcast me Adriana Puleshi – 25 December 2023, Live nga Tirana, ALB

Posterat - Podcast me Adriana Puleshi - 25 December 2023, Live nga Tirana,...

Podcast me Arif Lushi – 15 December 2023, Live nga Tirana, ALB

Posterat - Podcast me Arif Lushi - 15...

Duhet të lexoni

Ti mund të pëlqesh gjithashtu:
Rekomanduar për ty